|
Glosario - Jallchay
La Versin en kichua del
"Plan Nacional Operativo de los Derechos de las Nacionalidades y Pueblos
Indgenas del Ecuador" se propone revalorar y actualizar el Kichua, una
de las lenguas oprimidas del pas, y consitituye una expresin de respeto a
los derechos lingusticos de los pueblos originarios de nuestra patria.
Esta traduccin no ha sido fcil,
es un invalorable esfuerzo del intelectual kichua Jos Maldonado Crdova con
el asesoramiento lingstico de la Dra. Ileana Almeida Vlez.
La ausencia de terminologa
actualizada evidencia la opresin secular que ha soportado el Kichua. Para
llenar este vaco -cuando ha sido necesario- se ha optado por dos mecanismos:
- resemantizar trminos y,
- crear neologismos.
Mecanismos que han sido posibles
gracias a las estructuras mismas de la lengua. El glosario propuesto debe ser
comprobado en la prctica diaria de los propios Kichuas.
aupapachay
ukanchik ayllu-juukunaka sarun
sarun kaypi kausak kallari-juupak urayamukkunami. ukanchik kaypi
kashkamantami kay llaktaka shikan, shinapish Castilla-atimantami ukanchik
aupa-willay chikaykuna shinallatak ati-anya kishpikaykuna tuychikalla
pakishka kashka.
Kay-llaktamantapish
Karu-llaktamantapish Chikachakkuna tapuykunamantami wakchakay, mikushkanaj,
unkuy , allikanaj, yachanaj, jurkanaj, tajyanaj, mana paktaj yachaymanta
unanchaykunaka may shutillami rikurin.
aupamantami paktachayta
maaypayashkanchik, chashnami ukanchik makanakuykaka shikan auray
wallpaykunata charishka. Kunanka ukanchik ayllu-kayta maaypayanchik, kayta
riksipakpika, Ecuador Suyu-kamayka tukuypakmi ashtawan alli kanka.
Kay makanakuymantaka Cunstituciunal
yanapaywanka suyukuna uyniyta, kamachikunata, kamachi llikapipish
uyaychay-yanay llikapipishmi yankiykunata ujsashkanchik. Allimantami
autonoma-llapapachata shinallatak naciunalista kaullay tanijta
sinchiyachishpa katishkanchik.
Maykan ukanchik sapsi
chikaykunaka Karu-llaktamanta uyiypi Ecuatoriana Cunstitucinpipish ami
pallashka. Chaymantami Suyu-Kamayka chaykunata tankana kan, shinallatak
jaynina kan. Shinapish yankiykunaka tajyanajllami, shinallatak kipalla
kamachikuna manarak tiyashkamantapishmi , ukanchik sapsi chikaykunaka mana
llapchi kacharishka.
Kaypi rikuchishka kuskika
indginas ayllu-juukuna maaypayashka chikaykunatami patmakunapi rakishka.
Chashna shinami kamachi wallpanaypi, mushuk wallpachay tiyashpa tukuri
Ecuatoriana Cunstitucinpi yankiykunata ukuyachinkapak, shinallatak kikin
llapapachakuna wallpayta tankankapak yapasha ninchik, kaykuna ukanchik
chikaykuna kashkamanta.
Tajyaniy
Suyu-Kamaykunapak giupultica
wallpayka tnika kayllanwan rikushpaka chikanchanajmi karka. Chaymantami mana
jawalla panpachana jayij sasaykuna llukshishka.
Naciunalis Suyu-Kamaykunapi
katishlla tnika sutikayka rakirishkami kutin kutin rikurin: ukanchik Kichua
ayllukunaka kallarimanta kausakkuna histricas shuklla shinami wakaychirin,
shinapish paykunapak suyu kayllankunaka tukri raki kayllanmanta rakishkami
kan: pruvincias, municipius, cantunis, parruquiaspish. ukanchik suyukuna
wallpanata kunanlla Ecuatoriana Constitucin riksipakpipish, ima shina chay
kikin suyu-shukllakunata usnuna sasayka tiyanmi.
Amazonas suyukunapi kausakkunaka
shikanlaya sasaykunatami chinpananchik. ukanchik suyukuna ashtawan shuklla
tukushka kashpapish, kay suyu pulticu sasayta manarak panpacharishkachu.
ukanchik kikin-suyuka punchantami mana jaynishka, chaymanta Amazonas ayllu
juuykunami transnaciunalispak llapchiyta ashtawan muchunchik. Chashna
sasaykunami Esmeraldas Tsachi suyukunapi, shinallatak Pichincha Tsachila
suyukunapi rikurin.
ukanchik kikin umachakikunata
charina chikaypish shuktak mana alli llapchiychu. Kaykuna mana tukuylla
chinkarishka kashpapish, kaykunapak atika pishiyashkami, runakunapak mutsuri
suyaytapish mana charinchu.
Waj shiminakunakapak chikayka
ayllukunapi wakaychishka wallpachaykunapak kamachi chanijmi. Ayllupi tiyashka
wallpachaykuna pajtachachunka mana chanijta kushkachu.
Indginaska llapij llika
ukanchikta tiksi ayllu chikayta kichushkata alli yachanchikmi, kaymi
kishpikay chikay. ukanchikka Ecuatoriano Suyu-Kamaytami pultiku chikaymanta
jaynita maapayanchik. Kaykuna chashna kachunka, kikin pulticu sinkunatami
mirachina kanchik, chaypimi ukanchik chikayta rurapuy ushanchik; ukanchik
kururaniyta umallikunkapak, ukanchik icunumata umanchankapak, ukanchik
kipa-pachata jamutankapak, ukanchik naciunalidadta kallpanchankapak, Plurinaciunal
Suyu-Kamaypak patma kankapakpish.
Llapij pulticus-llika ukanchik
ayllu juukunata llapishkataka ukanchik icunmicus chikayta tarmishkami.
Tukri-kururaniy umallikuykunaka mana yanapankapakchu rurashka kashka, chaymantami
indginas kitikunaka mutsurishka uku-tiksita mana charinkuna.
Shinallatak ukanchik icunmicu
chikaykunata mana ari nishkaka allparaypak kashka allpa mana tiyashkapimi
rikurinpish, wachari-kallpakunata mana kururay tuckunchikchu, industriaman mana
yaykuy tukunchikpishchu, agrupicuariu wacharachanikunata mana ruray
tukunchikpishchu, maki-kapchita mana paukay tukunchikpishchu, ukanchik
rurashka kallari-imayaykunata ashtawan chanita mana yapachiy
tukunchikpishchu.
Ashun ayllukunapimi allparaytaka mana
shikanyachi ushashka, ashtawanpish sapak-tarpuypaklla mana kashpaka kikin
charinkapakllami sakirishka. Ashka mikunkapak mallkikunaka mircadu
chikaymanta chinkarishkami, chaymantami runakunaka mikushkanaj tukushkanchik.
Shinallatak comercializacinka tikrachikkunamantami sasaj tukun.
Maykan ukanchik ayllukunaka sapsi
kallarikuykunata llankichishkami, shinapish tukri kimita mana charinchu.
Utavalius runakunallami paykunapak maki-kapchita llukchi ushashka, chay
shinami maykankunaka kullkiyuk tukushkakuna, ashtawanpish paykunallatakmi
kallary burguesa tukushka.
Shinallatk jallmay sasay
kashkamantami llakikunaka llukshin. Kaymantami llankayta maskashpa ashun alli
kausayta maskashpapish jatun-llaktakunaman rinakuna shamun.
Shinapish jatun-llaktakunapika mitma
indginaspak chikaykunamantaka mana pi yuyapunchu. Kay jatun-llaktakunapika
ukanchik shimipish ukanchik runapakuypish pinkaypakpishmi shinallatak
chaypi yeikunkapakpish shuk jatun jarkaymi. Mitma indginaska ashtawan
sinchi manchay ruraykunapakmi, taniy kausankapak alli kausankapakpish illak
llakta-kitikunapimi itishka kausankuna. Warmikuna paykunapak
wawakunawan,uchilla wawakunapishmi jatun-llaktakunapika uskakunkuna,
shinallatak imapish majllujkunapi urmanallami kankuna. Uskakayka
racismutapish mana chanijtapishmi ukuyachin.
Runapakuy-chikaykunata
manachanaka ukanchik ayllukunata jayik llakikunapimi yaykuchishka. Pacha
pachakunata llapishkata ukanchik aupa taytakuna ymaykanakunata shinallatak
nuna paktashkunata imacharitak tunichishkata yuyarinami kanchik. Kunankamanmi
runakuna runapakuyta mana charinchu nishpa willachinkuna.
Wajkutishpami
ukanchik ajnani, waki, kapchi, icunmicus, jatallikuy, tinripish
chanikkunataka manachanasha nishkakunapish chinkachisha nishkakunapish.
ukanchik runapakuy-chikaykuna manachaymantami ukanchik runapakuykunaka
sapalla sakirinkuna. Llapapachay
pitiripish, pacha pitiriwan ashtarinmi. aupa pachawan tinkichaypish
pitirinmi. Ashtaypurapish illanmi, ashtawanpish ukanchik pacha-kawaytapish,
ukanchik chanijkunatapish manatak alli kachinchu, chaymantami ukanchik
runapakuy kikinkayka tukin, shinallatak kiwikana runapakuypak llapimanta
imakunawanpish mana mitsari tukunchu.
ukanchik ayllukunapak
yuyaykunapish runapakuy ujsarinikunapish mana kuyurinkunachu, mana pi riksishkamanta
chayllapimi sakirin, chaymantami indginas runapakuyka yachankapakpish
taripankapakpish ajyaj kiti kan, shinapish paykunapak imay-jamuka
jatun-llaktakunapika punchantami ashalla mastararin, ayllu ukukunapikarin
utkami chinkashpa katin.
Indgina kausakkunawan
suyu-llaktakunapika, mestiza runapakuyka indgena runapakuymanta yallimana
chayachinakuykunatami chaskishka, shinapish kay chayachinakuykunaka mana
jaynishkachu, kaykunawan pakta pakta kankapakka mana chaninchu.
ukanchik indginas runapakuyka
jatallikuy aukikunatami mutsurin, shinapish uskakayka, sapalla-kayka
runapakuyta mana shitashpa wamaj kachun mana sakinchu.
Runapakuy chikayta tarmikunaka
pakari wakllichiwanka may kuchullami. ukanchik runapakuyka imaymana
iculgicami kan. ukanchik yuyaykunapish chanikunapish pakarimantami
llukshimun.
Tukri pulticakunaka ukanchik
mamak-shimikunata kamay uku kaullaykunata rikchachikta, ukanchik
ayllu-juupak may jatun runapakuy chani kashkata, shinallatak paykunapak
shutilla kikinkay unancha kashkatapishmi manachankuna. Kallari shimikuna
anchayupay auraj aupa-yachashkakuna charishkata shinallatak rimashpalla
yachachik kashkataka mananchanmi. ukanchik shimikunata tupayachinkapakka
mana ima sakumani tiyanchu. Shimikunata wakaychinaka histuriakunapish nuna
chanipish charishkata mana riksishkataka Suyu-Kamaytami juchachin.
aupa yachashkaka anchayupajmi,
shinapish, ukanchik shimikunaka killkashka shimikuna tukushpami kikin
kururanata sinchiyachina kan, wamaj ninakunapakpish alli kana
kanpish.Shimi-chikaykunamanta rimashpaka, castilla-shimika indginas
shimikunata llapinkapakmi chanishka kashka, ashtawanpish suyu-llakta shimi
tukuchun mana sakishkachu, ashtawankarin jallmay kitipak ayllu
ukukunamanpish, llankay sinkukunamanpishmi washanchishka.
Yachachinamanta nishpaka, tiyak
tukri-llikaka mana pakarchu mana yeikukpishchu. ukanchik waktanakuywan
ishkay shimipi runapanakuy yachachina tukri tukunata ujsarishka kashpapish,
castilla yachachina shina patataka mana paktashkachu, kunankamanmi tukri
kamaykunata katinrak. Ecuador yachachina llikaka ukanchik runapakuy
wakllichinata, mana takllaytapish ukuyachishkami, ashtawanpish killkayta mana
yachanata allichinkapakka atininij illakmi kashka.
Tanimanta nishpaka, ukanchik
sapsikunaka Suyu-Kamaymanta mutsurishka uyaychaytaka mana chaskinchu.
Chashnami pandemiakuna, kutu unkuykuna, yankalla unkuykunaka tiyanrak,
shinallatak wauykunapish, wawa wauykunapish mana pishiyashkachu,
chashnallatakmi.
Sarun janpi yachaykunataka manatak
yupaychashkachu, ashtawankarin impricu imay-jamumanmi washanchishka.
<![if !LineBreakNewLine]>
<![endif]>
1999 - 2003 Ustuy-Umallikuy
|
Tukukuy
|
Katishlla
|
Llapchiy
|
|
Ecuador Suyu-Kamay Ecuadormanta
indginas- naciunalidadispak histticus- chikaykuna tapish
pultika-kishpikay tapish riksipashpa.
|
Plurinaciunal-Kamay ka ayllu
juupak sapsi chikaykunata riksipashka.
|
1.1 Kikin-jatalliy pulticas-
shukllata mirachina.
1.2. Ecuaturiano-Kamayta
Plurinaciunal Kamay nishpa rimarichun ujsarina.
|
|
Tukri kikin llikakuna
kallpachashpa.
Suyu-Kamaypak shikan sinkuman
chayashpa.
Mushuk Cunstitucin yeikushka
kamachikunawan wallpachaykunawan titushpa, pulticu-kamachishka-waki
sinkuta kacharishpa.
Indginas ayllu-juukunapak
llikashka- kamachita wallpachishpa.
Jamunpak ujsachik pushak tukri
wallpachaykunaman yaykushpa.
Mauka kamachishka llikata
chanichishpapish kururashpapish.
|
Indginas ayllu-juukunaka
paykunapak kipa pachata yupapushka, paykunapak kururanata umallikushka,
paykunapak imaykunata jatallishka.
Indginas ayllu-juukunaka Suyu-Kamaypak
sinkupi paykunapak umallikuyta chikachashka.
Kamachishka yanapashka indginas
ayllujuukuna.
Indginas ayllu-juukunaka kikin
kamachikunata jatallikun.
Indginas ayllu-juukunaka ashun
wamajpish yeikuypish jatallichakuykunata japikun.
Indginas ayllu-juukuna
paykunapak runapakuypi tiyak mauka kamachishkakunawan.
|
2.1 Indginas ayllu-juukunapak
pultica atijkunata riksipana.
2.2 Tukri pulticata tiyachishpa,
indginas ejecutivo atijpi, kamachi atijpi judicial atij sinkupipish
yaykuchun.
2.3 Titushka constituciunal
yankiykunata kallpanchana. Kipa kamachikunata sakumanapish
ruranapish.
2.4
Indginas ayllu-juukunapak llikashka-kamachita rurana.
2.5
Kamachiska yankiykunata tiyachishpa, kaykunawan indginas ayllu-juikunapak
umanchikkuna shikan jamunpa sinkukunapi yaykuchun.
2.6
Mauka kamachishka- llikawan tukri kamachishka llikawan jamuykunata
uyniykunkapak tiyachina.
|
|
Indginas
ayllu-juukuna paykunapak kausayta llapa-pachata ujsari tukuchun.
|
Indginas
suyukuna.
|
3.1
Indginas suyu- kamachishkata suyukunapak kikin-atiykunapak rurana.
3.2
Indginas ayllu- juukunapak suyukunapi imaykunata jarkana.
3.3
Indginas ayllu-juukunapak suyukunapi tiyashka kausay-auray sapsi
chikayta riksipachunmi shuk kamachita llukshichina.
|
|
Indginas
ayllu-juukuna kausakuk waki icunmicu kipayayta yallishpa.
|
Indginas
ayllu-juukunapak kausay uypachiniyta paukashka.
|
4.1
Kausay uypachinita paukankapak jamuykunata tiyachina, ashtawan uska kak
indginas ayllukunata chijlluna .
|
|
Allparaypi,
industriapi, wakichiypi, maki-kapchipi, shuktakkunapipish wacharachana
atikuyta kururashpa.
|
Indginas
ayllu-juukunaka uskakayta yallikun.
|
5.1
Icunmicu tankana umallikuyta ruranapish kuyuchinapish.
|
|
Indginas
ayllukunapak sapakayta tukuchishpa.
|
Indginas
ayllu-juukuna suyu-llakta kururanapi uyinashka.
Indginas
ayllu-juukuna mushuyaj mushuyanaj pakaripak imaykunata usachipi
chaskishpa.
|
6.1 Indginas ayllu-juukuna
wacharachachun marukunata kuna.
|
|
Chani imaykaykunata nunakunatapish
shinallatak waki imaykayta mana tunachik icunmicu kururana
kikin-kaymakunata mashkana.
|
Mauka
jatallikuykuna kishpichishkapish chanichashkapish.
Wamak
jatallikuykunaka kikin kururana kaymakunaman yeikuchishka.
|
7.1
Kikin jatallikuykunata maskachana.
7.2
Yachay maskachakuykunata rikushpa, wamaj jatallikuykunata yeikuna.
|
|
Waki
kururanapak naciunal kikinkaypakpish maru kashkamanta, indginas
ayllu-juukunapak runapakuy kururata kimina.
|
Mauka-yachashka
yapupayashka.
Racismu
illakpish millanayachik illakpish runapakuy chanijkuna ari-nishka.
|
8.1
Runapakuy kururanakunata chanichinapish tankanapish.
8.2
Indginas runapakuyman uyaychay wallpachaykunapi akura wallpachaykunapi
sinkuta paskana.
|
|
Ecuatoriana-yachachipi runapakuypurata
tankana.
|
Yachay-llika kikin runapakuypi
tiksishka.
|
9.1 Yachachiy yankiypi Ecuadorpak
runapakuypura imayjamuta yaykuchina.
9.2 DINEIBpak yachachi
sakumanimanta curriculumpi llankana.
9.3 Mamak-shimikunapi
killkariymanta DINIEBpak sakumanita kimina.
|
|
Tinkichik tiksi shina indgina
shimikunata riksipana.
|
Sapauj ayllu-juukunapak
tinkichak tiksi shina indginas shimikuna riksipashka.
|
10.1 Ayllu-juukunapak
shimi-chikaykunata Ecuatoriano Suyu-Kamay kamachi-katinaman yaykuchina.
|
|
Ecuadorpak mauka yachashka tiksi
patma kashkamanta, ayllu-juukunapak shimi kururanata wiayllatapish
tajyana.
|
Indginas shimikuna tukri
shimikuna uypachiniwan paykunpak suyukunapi.
|
11.1
Kallari shimikuna wallpachiyta wallpachina.
11.2
Nina-shimita killka-shimiman tikrachinata tankana.
|
|
Ayllu-juukunapak
kausaytapish tanitapish yanapana.
|
Ayllu-juukunapak
kausakpak ashtawan kausay shuyaywan , asthawan alli mikushka, ashtawan
taniwanpish.
|
12.1
Ayllu-juukunapak tanita jaumaychichun tukri pultikakuna wallpachana.
12.2
Unkuyta, wauyta, mikushkanajta, taninajta yupapushpa, indgina kausakta
yuyapunkapak jamuykunata tiyachina.
|
|
Ayllukunapi
tani tiksitapish alli tanitapish ujsarina.
|
Indginas
kausakpak tani chikakuna yanapayashka.
|
13.1
Ayllu-juukunapak tani-anyata wallpachanapish, ayllukunaman janpi wasita
kuna.
|
|
Mauka
janpita shuktak suyu llaktapi tiyak janpikunawan ashtashpa tani llikata
tiyachina.
|
Indgina
janpi-llika, kamachishkapish, yachana- kallariywanpish.
|
14.1
Mana yachachita sakinkapak mauka janpita taripashpa maskachakuna.
14.2 Indginas uksachikunata tani
sinkupi atinichina.
|
|
Mitma indginas kausakkunata
jamunpa wallpaywan yupapuna.
|
Indigina kausakkuna pirwamanta,
llankay majllujkunamanta yuyapushka.
|
15.1
Shuk chaskinapish ranpanapish hukita wallpachana.
|
Llapchiykunata
Ustuchina
|
1.1 Kikin pulticu yanaykunata
kalpachishpa mirachina
|
CONAIEka ayllukunata
kallpayachinkapak tukri sinkukunawan yeikurina inakuy ujsachiykunata tiyachinka,
suyu-kitikunata mirachinka, shinallatak DINEIB shina, CODENPE shina,
PRODEPINE shina kikinkayta mirachishpa katichunka tukri-wallpachaykunata
tiyachinka.
Ayllu-sapsi chikayka mana llankay
usiayanita rikuchinkapak ashtawapish paypak pulitiku imay jamuta
rikuchinkapakka yankishkami kana kan. Chaymantami Suyu-kamayka Allparay-
ministiriu atiymanta llukchishpa ayllu sapsipak kikinkaytaka ajnina kanka.
|
1.2 Ecuatoriano-kamayta
plurinaciunal kamay shina nishpa rimarichun ujsarina
|
Shuknikika Ecuatoriano-kamay
plurinaciunal kamay nishpa rimarichunka wakipi chikakuyta wallpachankapak
llapchiykunata ruranka. CODENPEka tukuykunapak chikaykunata uyaychankapak
sapsilla umallikuy ta ruranka.
CONAIEka indginas
ayllu-juukunapak kunarishka shinaka legislativus bloquekunawan ijicutivu
atiywanpishmi Ecuatoriano kamay plurinaciunal nishpa rimarishpa mutsurichun
uyniykunata ujsarinkapak rimanakunka.
|
2.1 Naciunalidadis indginaspak
chikan wallpay chikachanakunapak pultika-atiykunata riksipana
|
CODENPEka indginas
naciunalidadispak pultica chikachana wallpaykuna kamachishka pulticu
jatallina kikin-llika shina kachunmi, mutsurishka ranpanikikunata mastarana
kanka.
|
2.2 Indginasta shikan
ijicutivu, ligislativu, kamachishka atiy sinkukunapi yaykunata sakichun
tukri pulticakunata tiyachina
|
CONAIEka CODENPEwan PRODEPINEwan
DINEIBwanpish uynishpa suyu-kamay pulticakuna sutikayachun chikachanka.
Indginaspak pultika
suyu-kamayjawa sakumanakunata mastarana, shinallatak jaumaylla uyaychay jamutayta
wallpachanapishmi anchayupaj tiksi kan.
Shinallatak ayllu-juukunata
yanapay uyaychay-pulticakunapak umallikuykunapi, ruranapi, katinapi,
chanichinapi ayllu-juukunakunapak umachakkunawan chaypi-kayka anchayupajmi
kan.
|
2.3 Ayllu-juukunapak tukuy
chikaykunata llapchiypi paktachishpapacha cunstituciunal- yankiykunatapish
kipalla kamakashkunatapish sakumana
|
Indginas ayllu-juukunaka
CONAIEwanmi tukuri cunstituciunal-yankiykunata shinallatak kipalla tiyakrak
kamashkakunata kuskinkapak, yachankapakpish tauka chaskichaniykunata rurakun.
|
2.4 Ayllu-juukunapak
Llika-Kamachishkata rurana
|
aupatay uksachiywanllatakmi
ayllu-juukunapak Llika-Kamachishkata wallpachana:
- Internaciunal
kallirikunawanpish uyniykunawanpish yuyarayajta
- Tukuynin
- Kiki churayniy
CONAIEka kaykunata rurankapakka
llikankapakpish, kamashkunata rurankapak yankinkapakpish, iishpa
katinatapish jatallikuy-juu jamunpata charinmi.
Kunanlla Cunstitucin Pulticapi
kak chikaykuna paktarichunpish kacharichunpish shinallatak paykunapak
kamashkunatapish paktachinkapakka Naciunalidadis Indginas Procuraduratami
wallpachanka. Kayka ayllu-juukunapak umachakkuna paykunapak
kachachishkakunawan shinallatak llankiywanpish atiywanpish kikin wallpachaymi
kanka.
|
2.5 Shikan ayllu-juukunapak
umachakkuna yaykuchun ustushka kamachishka yankiykunata tiyachina
|
CONAIEpak jatallikuy juu
jamunpaka tiksikunawan taripaywan kikin jamukunata tukri sinkukunapi
kunariyta tiyachinkapak kuskinkami.
Shinallatak CONAIEka kikin jatallikkunata,
kikin jakunkikunata wallpachankapak indginas-ujsachikkunata wamajchiy
jamunpa mitanpikunaman aypurinka.
|
2.6 Mauka jurdicu-llikawan
tukri jurdicu-llikawan uynikunata ruwankapak jamukunata tiyachina
|
CONAIEka ayllu-juukunapak
jurdicu-llikakunata mashkachakuchun, kuskichun, llikachichunpish,
shinallatak tukri jurdicu-llikawan pakta pakta kashkata yachanpakpish
jurdicu junutami wallpanka.
Shinallatak paktachay rurapunata jaumankapakka
shikan judicial-sinkukunapi shikan shimikunamanta shimi tikrachikunatami
shutichanka.
|
3.1 Indginas suyu
kamachishkakunata shinallatak paykunapak atiykunatapish rurana
|
CODENPEwan CONAIEwan jallchayta rurashpa,
shinallatak sarun rurashkakunata rikushpa, chay shina COMUNIDEak umanchay
rurashka, ayllu juukunapak allpakunamanta, sapsi- suyukunamanta jallchayta
rurana kanka. Kay jallchayka kay atijllatami rikuchinka:
- indginas suyu
kamachishkakuna giugrfica tiyana,
- allpa imayjamu,
- parkuyman chayay,
- kausak,
taska, kausay unayaniy,
- shimi,
runapakuy kikin, histuria,
- ayllu pultica chikachana,
- tiksikuna,
- tarpuykuna
- kausay auray
Shuk jatallikuy-juumi indginas rantichashkawan,
jamunpakunawan, tukri rantichashkawan suyu-kamay pulticata, ymaykunata
tajyanachinata, shinallatak indginas suyu kamachishkakunapi ayllu-juukuna
kikinkayta charinkapak llapchiy umachikunata wallpankapak jallchay
atijllataka kuskishkapish, llikashkapishmi kanka. Kay jatallikuy juumi
umallikuypi tuyrushka llapchiykunata katinka. Ministiriukunapih, yeikuy
wallpachaykunapish CONAIEpak kamachakuy tantakuy rurankakuna.
BIDmanta, Banco Mundialmanta,
Fondo Indgenamanta, multilaterales wallpachaykunamantapishmi yapalla
kullkita maskanka.
Indginas ayllu-juukunapak
kamachishkamanta jukarimanta rimashpaka, shinallatak sapsi allpa kunata
usachanamanta rimashpaka, PRODEPINEmi chaykunataka ruranka, chaypakka
allpakunapak, suyukunapakpish jamunpa shukniki-chani wallpanka. Sarunmanta
allpa sasaykunata charikukkunami chijllunita charinka.
Ayllu-juukunapak chikaykunapak
jayiyta tajyankapakka, CONAIEka Indginas Ayllu-juukunapak hikaykuna
mitsaktami wallpanka, kayka Ayllu-juupak Mitsarina ukupimi kana kanka,
shinallatak kunanlla suyu kamachishkakuna kamachitapish rikuranka, tukuy
chikaykunatapish sapauj chikaykunatapishmi katinapish chanichanapish
jamukunata tiyachinka.
|
3.2 Imaykunata tunachashkamanta
indginas suyu-kamachishkakunata wakaychik kamachishkata rurana
|
CONAIEka, paypak jatallikuy
juuwan, shuk kamachishka umallikuyta ruranka. Chaywanmi ayllu-juukunapak
maaykunata mastarashpa, pakari sinkuta yuyapunka, pakari imaykuna
jatallinata hamutanka.
Kay kamachiskaka ayllu juukuna paykunapak
allpapi imaykaykuna tiyashkamanta imata jamutayta yuyapunajawa kikinkay
chikayta rirpuna kanka. Imaykunata tukyachina tiyakpika, ayllu-juukunarakmi
allichayta ckaskina kan.
|
3.3 Indginas ayllu-juukunapak
allpakunapi suyukunapi tiyashka kausay aurayjawa sapsi chikaykunata
riksipak kamachishkata surkuchina
|
CONAIEka eculgicas
wallpachaykunawan indginas ayllu-juukunapak allpakunapi suyukunapi tiyak
kausay aurayjawa sapsi chikaykunata riksipachunmi Cungrisu Naciunalpi
llapchikunata tankashpa katinka.
Chay pachantinllatak tiyak kausay
auraypak kaupanitapish jatallitapish indginas ayllu-juukuna charichunmi
kamachishka umallikuyta ruranka.
Indginaskunamanmi paykunapak
allpakunapi suyukunapi tiyak kausay-auraymanta yachaykunata llikankapak,
wakichinkapak, willankapakpish mitanpikunata chikachanka.
|
4.1 Chijlluk kururana
umallikuyta rurashpa indginas sapsikunapak kausay-phatata paukankapak,
yanapayta chijllunkapak jamukunata tiyachina
|
CONAIEka CODENPEwan PRODEPINEwan, shinallatak
shikan mnistiriukunawan, kaymantapish karu llaktamantapish
wallpachaykunawanmi indginas sapsikunapak kururanata tankankapak chijlluk
yanapay umallikuykunatapish wakichikunatapish ruranka.
CODENPEpish CONAIEpish
Jatun-Umallikuytaka ujsachiy-umallikunawan kuskinkapish, kaymantapish
karu-llaktamantapish imaykunata chaskinkapak atinata tankankapish.
|
5.1 Icunmicu tankay wakikunata ruranapish purichinapish
|
CONAIEka
shikan ministiriukunawan ukunpi tiksita, an-llikata, janpi-llikata, ilictricidad-llikata,
ninakuna-llikata indginas sapsikunaman kunata tankanka.
Shinallatak
icunumatapish wacharachanatapish shikanyachinkapak wakichikunata rurankapish
purichinkapish, ashtawan chanij yapashkata wallpankapak agruindustrial
umallaykuykunata rurankapish purichinkapish.
Kay
llaktapi karu-llaktapipish tikrachina kikin llikakunatapishmi wallparinka,
itnuturismutapish icuturismutapishmi tankarinka.
CODENPEka
indginas ayllu-juukunapak icunmicas wallpachayta tiyachinkapakmi tijsuta
charin. Ayllu-juukunallatakmi ujsarishka imaycunataka jatallinka.
Shinallatak churatankapak jaumana-maay-kemitami wallpankakuna.
|
6.1 Indginas ayllu-juukunaman wacharankapak mutsurishka
jamuykunata kuna
|
Ecuadormanta
indginas ayllu-juukunaka CONAIEpish CODENPEpish suskunta sapsi allpata
ujsarinkapak Suyu-kamaymanta kapuniyta pitminka. Shinallatak ashtawan
mutsurik indginas sapsikunaman parkuypak anchayupaj wakichita tiyachinka,
jallchanamantami kay mutsurishkakunajawa yachayka llukshinka, chay
jallchanataka jurisdiccin-suyukunata sikechankapakmi ruranka.
Shinallatak
sapakaymanta llushinkapak mutsurishka phatakunata wallpankapakka ukunpi
tiksita, an-llikata, janpi-llikata, ilictricidad-llikata,
ninakuna-llikatapish charinata pitminka. CODENPEka, paypak tukuyninpika,
shikan ministiriukunapurawan, tukri wallpachaykunapurawanpish, wallpachaypura
ashtaykuna pulticata tiyachinata charin, kaywanmi kay llapchi ustunaytaka
tajyachinka.
Wacharanata
kimina wakichipurapika ashtawan chanij yapashkata wallpankapakpish,
icunumatapish wacharanatapish shikanyachinkapakpish, uku-uypachiniypipish
jahua-uypachiniypipish tikrana-llikata wallpankapishmi agruindustrial
umallikuy yachanakunataka tiyachinka.
|
7.1 Kikin jatallikuykunata maskachakuna
|
CONAIEka
shikan yachay sinkukunapi jamun sinkukunapi indginas uksachikkunamanpish
jatallichakukmanpish jamunpa jaumaykunata pitminka. Paykunawanmi kikin
jatallikuykunatapish yachajkunatapish maskachankapak, yeikunkapak,
riksichinkapak mutsurishka rijchajkunata wallpanka.
|
7.2 Yachajpish runapakuypish maskachaywan wamak jatallikuykunata
yeikuna
|
CONAIEka
shikan yachay sinkukunapi jamun sinkukunapi indginas uksachikkunamanpish jatallichakukmanpish
jamunpa jaumaykunata pitminka. Paykunawanmi indginas sutikaypi kikin
jatallikuykunatapish yachajkunatapish maskachankapak, yeikunkapak,
riksichinkapak mutsurishka rijchajkunata wallpanka.
|
8.1 Runakuykunapak kururanata chanichinapish tankanapish
|
CONAIEka
DINEBIBwan CODENPEwanpish indginas ayllu-juukunapak ymaykuna nuna
runapakuyta maskachankapakpish riksichinkapakpish jamuk-juuta wallpanka,
shinallatak kikin chanijkunata mana tunachashpa, indginas runapakuykuna
wamaj yachajkunamanpish jatallikuykunamanpish yaykunata atikuchichun.
Ayllu-juupak
runapakuypi tiyak kapchi, tinri, waki, sapsi, iculgicus, ajnani chanikunaka
yeicuy pulticakunanwanmi tankashka kana kan.
Shinallatak
aranwapi, kuyu-walltaypi, sumak-kapchikunapi, shimi-kapchipi, auray-takipi,
tushuypi, ajnanipi kikin chanijkunata mastarayta raykuchunmi runapakuy
kaymakunata tiyachinka. Kaykunata uywankapakka yeikuk tiyanikunata, jamunpa
ecunmicu yanapaykunatami mutsirinka.
Shinallatak
kikin jatallikuy runapakuyka tankayta chaskinka, ashtawanpish kikin
chanijkunata mana tunachashpami, wamaj yachaj jatallikuy ujsarikunamanpish
paskarinka. CODENPEka FUNDACYTwan uynishpami maskachankapak, runakay ymaykuna
tiyachunpish, shuk jamunpa chanitami wallpanka.
PRODEPINEka
paukanik indgina yachakukkunaman jamunpa yachaykunapakpish universidadpi
yachacunkapakpish jaumaykunata mirachinkapak wallpaykunata maskanka.
|
8.2 Uyaychay mana
uyaychay-chikachanakunapipish indgina runapakuykunaman llapa pachata
paskachina
|
CONAIEka Yachay-runapakuy
ministiriuwanpish, Bejamn Carrin runapakuy wasiwan, Mauka yachashka
wallpachaywan, Universidadkunawan, Politcnicakunawan,
killjuuy-kallankakunawan, Flacsowan, Ildiswan, sapsi-ninakunawanpishmi
indginas runapakuykunaman llapa pachata paskankapakka jamuykunatapish
ujsachiykunatapish tarinka.
Chashnallatak CONAIEka
Ecuadormanta Fundacin Pueblo Indiowan, Instituto Cientfico de Culturas
Indgenaswan, Centro de Estudios Pluriculturaleswanpish shuktak
chikachanawanpish indginas runapakuykunata maskachankapak, kishpichinkapak,
riksichinkapak, kururankapakpish umallikuykunata sikechanka.
Atikuy umallikuykunapika
kaykunatami yapachina: indginas ayllu-juukuna runapakuy jallchaniy,
arquiulgicu kechikunatapish waka tiyaykunatapish wakaychiyta, indginas
runapakuy musiota tiksina, ajnana-unkullikuypak kullkata wakaychina.
|
9.1 Yachaj yankipi tauka
taukapura runapakuy ymay-jamuta yaykuchina
|
Yachajpish runapakuypish
Ministiriuka DINEIBpi taunarishpami yachaj yankipakka llakta tauka taukapura runapakuy
imay-jamupi tiksinka.
|
9.2 DINEIBpak yachaj
sakumanawanmi currculumpi llankana
|
DINIEBka mana llapishka yachaj
pulticatami tankashpa katinka, shuktak runapakuymanta alli
ujsariniykunamanka paskariami kanka. Chay mana llapishka yachaj pulticaka
ayllu-juukunapak yachaykaypipish, kausay ayllukaypipishmi tiksishka kana
kan.
Currculum wamanaka indginas
runapanakuykuna pakariwan ashtay tiyashkataka kiskichinka.
|
9.3 DINEIBpak mamak-shimikunapi
killkarina umallikuyta kemina
|
Yachaj-runapakuy Ministiriupish
DINEIBpish UNESCOwan, ashtawanpish indginas ayllukunata uyaychashpa, sapauj
naciunalidad shimikunapi killkarina wakichiyta tiyachinka.
Indginas warmikuna
killkarinamanmi jamunpa ajyayta kunka.
|
10.1 Indginas ayllu-juukunapak
lingusticus chikaykunata Ecuatoriano Suyu-Kamay kamachishka-llikaman
yaykuchina
|
Indginas shimikuna jatallinkapak
wiaylla kamachishkata rurana, chaypakka CONAIEka shimikamayukkunawan, willapukunawan,
sucilugukunawan, ninakunachakkunawan, antruplugukunawanmi shuk
jamunpakunayuk juuta wallpanka. Kamachishkaka kikin shimita riksinata
jatallinatapishmi jamutana kan, ashtawanpish uyaychay umanchaniypi,
yachachinapi, ninakuna suskuntikunapi, uksachik usyaniykunapi, llanki
sinkupipishmi shimi chikakunata yanapayana kan. Kay kamachishkaka shimimanta
kesachay ama tiyachunmi yanapanka.
Ashun indginas kausak
Municipiukunaka kallariy shimikunata ayllu jawapi yachaj wasi jawapi
jatallita jatunyachinkapakmi usyanikunata tankanka. Kaypakka kay
usyaniykunatami umallikunka.
|
11.1 Kallariy shimikuna-wallpachayta wallpana
|
Kallariy
shimikuna-wallpachayka indginas shimikunata jarkankapakpish
chanichinkapakpish umachaki waykami kanka. Kayka indginas ayllu-juukunapak
rantichakukkunawan, shimikamyukkunawan, similugus CONAIE
umanchikkunawanpishmi wallpashka kanka.
Paypak
tukukuykunaka shimikuna funulugamanta, murfulugamanta, simnticamanta,
lxicumanta, itimulugamantapish yachaysapa-maskachana umallikuykunatami
rurana kanka. Shinallatak tukuy chaykunata uyaychanapish riksichinapish kan.
Karu-Suyu llaktakuna waykamanta, chay shina UNESCO, chinkarikuk shimikunata
kishpichinkapak tijsuyukkunamantami yanapayta maskarinka.
Shimin
shiminmanta jamunpakunawan rimakkunawan wallpashka juumi indginas shimikuna
kururanata yanapankapak yachaysapa-maskachanata ruranka, chay shina: kichua,
shuar, kofn, siona-sekoya, waorani, tsachi-tsachilla, awapit.
|
11.2 Nina-shimimanta killka shimiman tikrachinata tankana
|
Indginas
shimikuna jatallita chanichinkapakka jamutaniykunatami yeikunka. Chashnami
yawirka uyaypi, karma killkapi, kuyu-walltaypi, aranwapi, rikchak uyay
wacharana jamukunapipish jatallikuy atikuykunaka miranka.
Chaypakmi
jamunta akiykunata indginas shimikuna jatalliy wiaylla kamachiskapi
yaykuchirinka.
Kallariy
shimikuna wallpachayka tukuy waki sinkupi indginas shimikuna jatalliyta
yanapankapakmi jamutaniykunata tankanka.
|
12.1 Indginas ayllu-juukunapak tanita uyachayta yanapankapak tukri
pulticas tiyachina
|
Pultica
Suyu-Kamayka titushka janpita, mikushkanajta yallinata, tanita, janpi
mallkikuna, janpi ajnaniykuna yuyaniy, ukju, sapsi tanipak kaullay-kimi
kashkata, shinallatak chaykunapak mauka yachaykunata chanichinata,
riksichinatapishmi yaykuchinka.
|
12.2 Indginas kausakpak tanita yuyapunkapak, mikushkanajta,
llapakajta, wawa wauyta, chirmayta, indmicas pandemias unkuykunatapish
yallinkapak jamuykunata tiyachina
|
Jarkachana
jatun wakichiyta, yankalla llukchiy, mikuchinkapak, ashtawanpish wawata,
wiksayuk mamata, chuchuchikuk mamatapish mikuchinkapak, shinallatak kutu
tiyakrak sapsikunapi yuduta kunkapak wakichiykunata kururanka.
Tani
wakichiykunataka yachay llika tukuy uypachipimi yaykuchinka. Ashtawanpish
indginas warmikunamanmi, paykuna ayllu kausaypi sapsipipish anchayupaj sasay
kashkamanta, mitanpikunata chikachanka.
|
13.1 Ecuadormanta indginas ayllu-jukuunapak Tani-Waykata wallpana,
shinallatak ayllukunaman uyachayankapak janpi wasita kuna
|
CONAIEka
Ecuadormanta indginas ayllu-juukunapak Tani-Wayka wallpaytami tankanka,
kayka Tani Ministiriupi kimishkami kanka. Kaymantami indginas ayllukunapi
tiyak janpi wasikunata chikachanka. Kaykuna llankichunka, Utavalupi sarun
pichka wata tiyak Janpi Wasiwanmi chinpapurarinka. Chay Janpi Wasika
runapakuywan, pakariwan, mishu janpiwan ashtachishpami indgina janpi
uyaychayta kun.
OMSpish,
UNICEFpish, PNUDpishmi akalla nishka shina umallikuykunata yanapay ushanman.
|
14.1 Impirismuta yallinkapak
mauka janpimanta yachaysapa-maskachanata rurachun tankana
|
Ecuadormanta indginas
ayllu-juukunapak Tani-Waykaka tukuy pachapi chaniyuk yachaysapa llika
tukuchunmi, indgina mauka janpimanta maskachana-llikachina umallikuykunata ruranka.
Kaypakka jamunpa indginas mana indginaswan uksachikkuna juutami
chikachanka.
|
14.2 Tani sinkupi indginas
uksachikunata atinichina
|
Indginas ayllu-juukunapak
Tani-Waykaka tanipak janpipak atinichiy sapsi umallikuytami tankanka. Kipa
chikachaniypak tani sinkukunaka mutsurishka runakunata akllankapish
paykunajawa shuk katiyta rurankapish.
|
15.1 Mitma runakunata
chaskinkapakpish, yanapankapakpish Waykata tiyachina
|
Jatun llaktakunapika mitma runakunata
chaskinkapakpish, yanapankapakpish Waykata tiyachinka. Kay
Waykakunaka tauka llapchiykunatami ruranka, chay shina:
- Llankay
majlluymanta willana,
- Llankay
atikuymanta, tani tiyaniymanta, kamachishka yanapaymanta, kausay tiyaniymantapish
chatapukuyta kuna,
- Tanimantapish
kirukunamantapish kuskina tiyaniy
- Llakta
llankiniymanta chatapukuy,
- Runapakuykunamanta
chatapukuy,
- Llankay
kamachishkamanta, waki tajyaniymanta chatapukuy,
- Indginas
shimikuna runapakuykunapish llakta kausayman yeikuy.
|
